بخشی از مطلب
بازار تبريز
 
بازارتبريز يکي ازبازارهاي بزرگ و قابل توجه خاورميانه است.سبک معماري، آرايش مغازه ها، کثرت تيمچه ها، انواع مشاغل و وجود تعداد بسياري مدرسه و مسجد که در کنار سرايهاي بازرگاني قرار گرفته و غالبشان حيثيت تاريخي دارند آنرا نمونهء عالي يک محيط تجارت و زندگي اسلامي و شرقي به شمار مي آورد. اگر ما بخواهيم بازار تبريز را خان به خان، سراي به سراي و راسته به راسته معرفي کنيم بايد کتاب مفصلي تاًليف نمائيم، بدين جهت در اينجا فقط يک نظر اجمالي به وضع اقتصاد و بازار تبريز در چند دورهء مختلف بعد از اسلام مي اندازيم و سپس از چند تيمچه و بازار معروف و بانيان آنها نام مي بريم و مساجد و معابد تاريخي موجود در بازار را نيز زير عنوان مدرسه يا مسجد به طور جداگانه مورد بحث موجر قرار مي دهيم.
تبريز به علت قرار گرفتن در سر راه شرق و غرب از بدو آبادي و آمدن به صورت يک شهر بزرگ، مرکز مبادلهء کالاهاي بازرگاني کشورهاي اروپائي و آسيائي بوده و خود نيز بنا به مقتضيات جغرافيائي محصولات کشاورزي و صنعتي فراوان داشته که به ا قصي نقاط دنياي آنروز صادر مي گرديده و اين معاملات ايجاب مي کرده که بازارها و مراکزي براي مبادله و فروش کالاهاي گوناگون شرقي و غربي داشته باشد.لذا اکثر موٌرخان و جغرافي نويسان و جهانگردان اسلامي و خارجي مطالب جالبي در بارهء کالاها و وضع بازرگاني و بازارهاي تبريز نوشته اند:
مقدسي در قرن چهارم شهر و بازار تبريز را به آبادي و وفور کالا و رواج معاملات تعريف کرده است.1
ياقوت حمودي در 610 ه. ق، از تبريز ديدن کرده و فراواني و ارزاني ميوه را در تبريز ستوده و نوشته است: انواع ميوه ها در آن شهر فراوان است، من هيچ جا، زردآلوئي بهتر و پاکيزه  تر از زردآلوي مشهور به « موصول» تبريز نديده ام و به اندازه اي اين ميوه ارزان بود که من هشت من بغدادي آن را به نصف حبهٌ زر خريدم.» سپس کالاهاي صادراتي تبريز را چنين ياد کرده است:« در آن شهر از پارچه هاي عبائي 2 ، سقلاطون3، اطلس و سجاده زياد به عمل مي آيد و به ديگر شهرهاي شرق و غرب صادر ميشود4.»
زکرياء بن محمد قزويني همين نوشتهء ياقوت را تاٌييد کرده و وفور خيرات و امتعه و صناعات تبريز را ستوده و صدور لباسها وپارچه هاي عتاٌبي، سقلاطون، اطلس و سجادهء تبريزرا به تمام نقاط دنياي شناخته شدهء آنروز، يادآور شده است.5
« مارکوپولو6، سوداگر ونيزي تبريزرا شهري بزرگ و با ابهٌت تعريف کرده و دربارهء آن نوشته است:» اصولاً ساکنان تبريز از راه داد و ستد و تهيهء کالاهاي گوناگون روزگار مي گذرانند و امتعهء ساخت اين شهر عبارت از همه گونه حرير است، بعضي سيم بفت و پاره اي ديگر زربفت و گرانبها. در اين شهر همه گونه درٌ و سنگهاي گرانقيمت به فراواني يافت مي شود. سوداگراني که دست اندرکار داد و ستد با کشورهاي بيگانه اند ثروت هنگفتي به هم مي زنند، اما ساکنان تبريز بر روي هم مردمي مستمند ند:7»
اودريک 8 روحاني کاتوليک از اهالي پوردنون9 که در زمان سلطان ابو سعيد بهادر خان به سال 721 ه . ق، از تبريز ديدن کرده در بارهء محصولات و امتعه و بازار تبريز چنين نوشته است:« تبريز شهري است به غايت با شکوه که در آن بيشتر از هر شهر معظم جهان کالاهاي گوناگون به چشم مي خورد، در روي زمين هيچ نوع خوراک و هيچ گونه کالائي پيدا نمي شود که از آن در تبريزانبارهايي وجود نداشته باشد. تبريزجائي بي مانند است و وفور نعمت درآن به حدي است که هر چه را انسان به چشم مي بيند به دشواري مي نواند باور کند، زيرا تقريباً از کليهء نقاط جهان سوداگران، با اين شهر داد و ستد دارند10.»
ابن بطوطه بازارهاي تبريز را پر کالا، آباد و بهترين بازارهاي دنيا معرفي کرده و نوشته است:
« ...فرداي آن روزازدروازهء بغداد به شهر تبريز وارد شديم و به بازار بزرگي که بازارغازان ناميده مي شد رسيديم و آن بهترين بازارهائي بود که من در همهء شهرهاي دنيا ديده بودم.هر يک ازاصناف  پيشه وران در اين بازار محل مخصوصي دارند ومن به بازار جوهريان که وارد شدم از بس جواهرات گوناگون ديدم کهچشمم خيره شد. غلامان زيبا روي، با جامه هاي فاخر، دستمالهاي ابريشمين بر کمر بسته و پيش خواجگان ايستاده بودند، جواهرات را به زنان ترک نشان مي دادند و زنان در خريد جواهر برهم سبقت مي جستند و زياد مي خريدند. من در اين ميان فتنه هائي ديدم که ازآنها به خدا بايد پناه برد. پس به بازار عنبر فروشان شديم و همان وضع را در آن بازار ديديم11.»
حمدالله مستوفي مورخ و جغرافي نويس معروف قرن هشتم ضمن تعريف خوبي و فراواني غلات و بقولات و ميوه هاي تبريز و اشاره به مزيت پاره اي از انواع مخصوص کلابي و سيب و زردآلو و انگور و خربزهء آ ن ، مردم اين شهررا اعم از فقير و غني اهل کسب و پيشه و دادو ستد معرفي نموده و برخلاف مارکوپولو، يادآور شده که« در آن ديار متمول بسيار است12.»
کلاويخو13، فرستادهء پادشاه اسپانيا که در 807 ه. ق ،هنگام سفر به سمرقند از تبريزديدن کرده14، وسعت کوچه ها و ميدانها و کاروانسراهاي تبريز را ستوده و نوشته:« در کاروانسراها دستگاههاي مجزا و دکانها و دفاتر کار ساخته اند........ و چون از اين کاروانسراها خارج مي شويم به خيابانها و بازارهائي مي رسيم که درهمهء آنها کالاهاي گوناگون به فروش مي رسد، پارچه هاي ابريشمين، پارچه هاي پنبه اي ، تافته، ابريشم خام، انواع جواهر و اقسام ظروف15.»
آمبروسيوکنتاريني سفيرايتاليا در دربار اوزون حسن آق قويونلو که در سپتامبر سال 1474 م
( 878/ 879 ه . ق،) در تبريز بوده و فراواني عنبر را در تبريز مي ستايد، تبريز را پر جمعيت تصور نمي کند و مي نويسد: « آذوقه و خواربارفراوان دارد ولي همه چيز گران است. تبريز داراي بازارهاي متعدد است، ابريشم زيادي به کاروانسراهاي آن وارد مي شود و از آنجا به حلب ارسال مي گردد. اجناس ابريشمي ساخت يزد و پارچه هاي پشمي فاستوني و ساير اجناس در آنجا فراوان است ولي از جواهرات چيزي نشنيدم16.»
« جان کارت رايت17، سوداگر انگليسي که درسالهاي اوليه و پر افتخار سلطنت شاه عباس بزرگ از طريق حلب و ديار بکر متوجه تبريز شده و ازآنجا خود را به اصفهان و شيراز و جزيرهء هرمز رسانيده در پيرامون فجايعي که ترکان عثماني بر سرتبريز آورده بودند شرح مفصلي در سفرنامهء خود نگاشته است. از آن جمله مدعي است که در اثناي هجوم لشکريان سلطان سليم(920 ه. ق،) دست کم سه هزار خانوار تبريزي که بهترين هنرمندان ايراني و به ويژه در ساختن زره و انواع اسلحه استاد بودند به قسطنطنيه کوچانده شدند. هم چنين کارت رايت در بارهء تاراج شهر تبريز و خرابيهاي وارده در اثناي هجوم سربازان سلطان سليمان و تسلط عثمان پاشا وزير سلطان مراد سوم بر شهر مزبور به تفصيل سخن رانده و معتقد است که توصيف دردها و بدبختيهاي تبريزيان و سنگدلي لشکريان عثماني از عهدهء وي خارج است و اين مهم نويسنده اي به غايت دانشمند و زبردست مي خواهد. اما همهء نوشته هاي کارت را يت در بارهء ويرانيها و مصا ئب تبريزيان نيست، وي موقع جغرافيايي و اهميت بازرگاني اين شهر را مي ستايد و مي نو.يسد: در اين شهر براي رفع نيازمنديهاي انسان همه گونه کالا و خواربار فراهم گرديده است. تبريز شهري به غايت ثروتمند است، انواع امتعه را از دور دست ترين نقاط مشرق زمين براي فرستادن به شامات و کشورهاي اروپائي به اين شهر مي آورند و به همين شيوه همه گونه کالاي مغرب زمين متوجه تبريز مي شود تا در کشورهاي خاور زمين توزيع گردد، تبريز شهر پر جمعيتي است، دويست هزار نفر سکنه دارد، در قسمت جنوبي شهر همه گونه درختان ميوه و نباتات خوشبو کاشته اند و هزاران چشمه و نهر آب تبريز را به شکل باغي بسيار بزرگ و خرم و دلگشا در آورده است18.»
تاورنيه19 بازرگان و جهانگرد معروف فرانسوي که در 1046 ه. ق، به ايران سفر کرده دربارهء بازار و اقتصاد و محصولات و کالاهاي تبريز چنين نوشته:« در اين جا شراب و ماء الحيات و در واقع همه گونه خوارباربه حد وفور و به بهاي ارزان در دسترس طا لبان قرا ر دارد.در تبريز بيش از هر نقطه اي از قارهءآسيا پول پول دست به دست مي گردد، بسياري از خانواده هاي ارمني از راه کسب و داد و ستد صاحب املاک و ثروت کلاني شده اند، چه اينها بيش از ايرانيها به رموز و دقايق بازرگاني آگاهند.... تبريز بازارهاي متعدد و خوش ساخت دارد، همچنين در اينجا کاروانسراهايي دو اشکوبه و وسيع احداث کرده اند که زيباترين آنها به نام والي ايالت، کاروانسراي« ميرزا صادق» ناميده مي شود. در نزديکي آن، بازار و مسجد و مدرسه اي ساخته اند که صاحب موقوفات و عوايد بسيار است.20»
شاردن که در زمان سلطنت شاه سليمان صفوي به تبريز آمده، بزرگي و عظمت شهر را ستوده و دربارهء بازار و داد و ستد و محصولات صنعتي تبريز نوشته است:« تعداد بيگانگاني که در تمام اوقات دراين شهرديده مي شوند بسيار است و از کليهء کشورهاي آسيائي، گروههايي در تبريز سکونت دارند، من کالايي نمي شناسم که در اين شهر فروشگاه يا انباري نداشته باشد. بهترين دستارهاي ايراني در تبريز تهيه مي شوند. بازرگانان بزرگ و عمدهء شهر برايم تعريف مي کردند که سالانه شش هزار عدل ابريشم در کارگاه هاي اين شهر بافته مي شود. تجارت تبريز در سر تا سر ايران و ترکيه و روسيه و ترکستان و هندوستان و کشورهاي ساحلي درياي سياه گسترده شده است.21»
جملي22 کارريجهانگرد ايتاليايي که چند سال بعد از تاورنيه از تبريز ديدن کرده دربارهء بازار تبريز مطالب تازه و جالبي نوشته و از بازارها و سرايهاي متعددي نام برده است، از آن جمله نقل کرده :
« روز چهارشنبه همراه پدر روحاني ژورژ واندوم23 ، به ديدن بازاري رفتم که ميرزا صادق نايب الحکومهء سابق آذربايجان بنا کرده است. در اين بازار مسقف با گنبدهاي آجري است و از چند کاروانسرا و تعداد زيادي مغازه تشکيل يافته است..... در جوار اين بازارمدرسه اي براي تعليم و تربيت اطفال مسلمان ايراني بنا گرديده است و مسجدي در کنار آن ساخته شده،... در جانبي از ميدان شهر در کاروانسرا به نام ميرزا طاهر وجود دارد، اکنون يکي به ضرابخانه اختصاص دارد، معماري هر دو جالب است،.... در مراجعت از تماشاي کاروانسرا و ضرابخانه، از بناي معتبر ديگري بهنام قيصريه ديدن کرديم. اين بنا گنبد بزرگ مرتفعي دارد و مرکز دادو ستد بازرگانان بزرگ است و گرانبهاترين کالاها را در آن جا مي توان يافت، بازار زرگران به قيصر چسبيده است. اين بازار گنبدها و طاقهاي ضربي آجري دارد....